مختومقلی فراغی
- مشخصات
- مجموعه: مشاهیر
- منتشر شده در سه شنبه, 13 اسفند 1392 22:53
- تعداد بازدید: 4687
- ترجمه ادیپ تاییارلان: یاشار نیازی
- ترکمنستانینگ معلومات مرکزیندن آلیندی
(1733 – 1783)
عمومی معلومات:
اول اؤز حالقینینگ آزاتلیغینی وه اؤزباشداق‌لیغینی آرزو ادن، حلق آراسیندا بییک سؤیگأ میناسیپ بولان کلاسیک‌دیر.
مختومقلی اؤزونینگ دوردأنه دؤره‌دیجیلیگی بیلن آدامکأرچیلیگینگ اینگ قاوی صوراتلاری‌نینگ وصف ادیپ، اولومسیلیک ادیأنلری، تکِببیرلیگی (تکبّر)، شهراتپارازلاری(شهرت‌پرست)، حرصی‌دونیألری (حرص) رحم‌سیز حالق کوپچولیگینه حاص یاقینلاشدیریار. اول ادبیاتینگ دیلی، تماتیکاسی جهت‌دن گؤنی‌دن – گؤنی حلقینگ جومموشینه (جنبشینه) آرالاشیار، اونونگ ضروریت‌لیک‌لریندن اوغور آلیار.
عمری:
تورکمن حلقینینگ بییک اوغلی مختومقلی فراغی گوکلنگ تورکمن‌لریندن‌دیر. اول تخمینا، 1733-نجی ییلدا گورگن دریاسینینگ بویوندا، آجی‌قاوشان دیان یرده انه‌دن دوغولیار. اول عمرونینگ کوپوسینی اترک، گورگن (گرگان)، قارری‌قالا سبیتلرینده گچیریپ‌دیر. شاهیر «عألم بیلگیلی‌دیر» دیه‌ن شیغریندا:
یاز گلر، واغت-دا گیدره، قافلاتا چیقمیش گوزلریم.
آچایین دیسم آییلماز، نه آغیر یوکولی‌دیر؛
بیلمه‌یین سورانلارا آیدینگ، بو قاریپ آدیمیز:
آصلی-گرکز، یوردی-اترک، آدی-مختوم‌قلی‌دیر
دیییپ، اؤز آدینی وه نیره‌دن‌دیگینی، کیم‌لردن‌دیگینی آیدیار. مختومقلی فراغی باشلانقیچ تربیأنی قاقاسی دؤولت‌محمد آزادی‌دان آلیار. اول بو بارادا: “علم اؤوردن اسسات (استاد)-قبلام پدریم”- دیییپ یازیار. مختومقلی ایلکی اوبا مکدبینده اوقایار. اونونگ ایلکینجی موغاللیمینا (معلم) نیازصالح دییر اکن‌لر.
مختومقلی اؤرأن ذهین‌لی وه ییتی آقیل‌لی (عقل) بولوپ‌دیر. اول دورلی کیتاپ‌لاری چاقداناشا کوپ وه ارگین‌سیز اوقاپ‌دیر. مختومقلی یاش واغتی قاقاسیندان، اجه‌سیندن وه اوبانینگ قارری آداملاریندان کوپ-کوپ حالق روایاتلاری، قوشغی –قازال‌لاری (غزل)، ارتکی وه ناقیل‌لاری هوه‌س بیلن دینگله‌یأر اکن. اول قاقاسی دؤولت‌محمد آزادینینگ دؤره‌دن اثرینینگ کوپوسینی یاتدان اؤورنیپ‌دیر. مختومقلی‌نینگ ذهین‌لی‌لیگینه، اوقوا هوه‌سلی‌لیگینه گؤز یتیرن دؤولت‌محمد اونونگ یلیملی آدام بولوپ یتیشمه‌گینینگ آلاداسینی ادیپ‌دیر. XVIII عصردا اترک، آحال، ماری سبیتلرینده (ثبت‌لریندن) گؤیچلی مدرسه‌لر بولماندیر. شونونگ، شول واقت گؤیچلی حساب ادیلن ادریس بابانینگ مدرسه‌سینه اوقوا ایبریأر. مختومقلی بو مدرسه‌ده بیرنأچه واقت اوقایار. سونگرا اول بخارا گیدیذر. بخارادا “گؤگلداش” آتلی مدرسه اوقوا گیریار وه اوندا ایکی ییل اوقایار. شاهیر شول مدرسه‌ده درس بریان سیریالی تورکمن نوری کاظم ابن بهر بیلن هم تانیشیار وه اونونگ بیلن دوست‌لاشیار. امما مدرسه‌دأکی تالیپ‌لارینگ ترتیپ-دوزگونونینگ بوزوقلیغی اساسی بیلیمی خیواداقی “شیرقاضی” مدرسه‌سینده آلیار. اول “شیرقاضی” مدرسه‌سینده اوچ ییل اوقایار. مدرسه‌ده بریلیأن درسلرینگ داشیندان هم گوندوغورینگ گؤرنوکلی شاهیرلاری: نظامی‌نینگ، نسیمی‌نینگ، فضولی‌نینگ، نوایی‌نینگ وه باشغالارینگ اثرلرینی ایرگینسیز اوقایار. اول مدرسه‌ده اوقایانلاینگ آراسیندا اؤزونی دررو تانادیپ، ذهین‌لی تالیپ‌لاینگ حاطارنا قوشولیار. اوقوینگ ایلکینجی ییلیندا مختومقلی تالیپ‌لارینگ حالیپاسی بولیار. شونگقی ییلدا بولسا، موغاللیم (معلم) اؤزی یوق واقتی درس گچیرمه‌گی-ده مختومقلی-آ اینانیار اکنی. مختومقلی اؤز دؤورونینگاینگ بیلیملی وه دوشونجه‌لی آدامی بولوپ یتیشیپ‌دیر.
مختومقلی جهان‌کشده آدام بولوپ‌دیر. دونیأنینگ کوپ یرلرینه صیاحت اتمک دویغوسی اوندا یاشلیقدا دؤره‌یأر. بو صیاحات‌لار شاهیرینگ دونیأقارایشینی گینگه‌لدیپ‌دیر مختومقلی اوغلان اوقاتماق‌دان باشغا تانیمال زرگأر بولوپ‌دیر وه کوموش‌دن، آلتیندان دورلی بزگ شایلارینی یاساپ‌دیر. مختومقلی‌نینگ ماشغالا یاغدایی جدل‌لی مثله‌لرینگ بیری بولوپ دوریار. قوشغی‌لاینا اساس‌لانیپ، اونونگ منگلی دیه‌ن قیزی سؤیه‌ندیگینی، یؤنه کأبیر سبأب‌لره گؤرأ آلیپ بیلمأندیردیگی حاقدا عالم‌لار نتیجأ گلیذرلر. مختومقلی آق‌قیز دیه‌ن ینگ‌نگه‌سی داقیلیار. اوندان ایکی اوغول بولوپ، اولار هم یاشلیقدا یوغالیارلار. شاهیر اوغول‌لارینینگ اؤلومینه قینانیپ، ایزلامایان بولارمی، مبتلا قیلدی، اثرلری دوره‌دیپ‌دیر. مختومقلی اؤرأن پاراساتلی، گپه چپر، مأره‌که سویه‌ن آدام‌دیر. اول اؤزونینگ قووی حأصیت‌لری بیلن حالقا گؤرِلده گؤرکزیپ‌دیر، عقل-پایخاصی بیلن کوپ آداملاری تربیت‌لأپ‌دیر.
مختومقلی، تخمینا، 1783-نجی ییلدا آتاساری دییلیأن چشمأنینگ بویوندا، سونگی‌داغینگ یانیندا آرادان چیقیار. اونی قاقاسینینگ یانیندا “قارری ملا” قونامچیلیغیندا جایلاپ‌دیرلار.
دؤره‌دیجیلیگی:
مختومقلی دؤره‌دیجیلیک ایشینه یاشقا باشلاپ‌دی. قوشغی دوزمک‌ده کوپ زادی قاقاسی دؤولت‌محمد آزادی‌دان اؤوره‌نیپ‌دیر. مختومقلی قوشغی‌لارینی کوپچیلیگینگ اؤیشن یرینده، توی –میلیس‌لر اوقاپ بریپ، آداملاری قهریمان‌چیلیغا، آر –نامیس‌لی، حوشگأر بولماق‌لیغا چاغیریپ‌دیر. اونونگ ایلهام چشمه‌سی حالق وه اونونگ گؤزه‌رانی (گذران) بولوپ‌دیر.
شاهیرینگ دؤره‌دیجیلیگی دورلی تمالاردا بولان کوپ سانلی شیغیرلاردان وه پوئمالاردان عبارات‌دیر. اونونگ اؤز قولیازمالاری بیزه گلیپ یتمأن‌دیر. مختومقلی کوپ شیغیرلارینی پیراغی لاقامی بیلن دوزوپ‌دیر. اونونگ دؤره‌دیجیلیگی XVIII عصر تورکمن دورموشینی اؤرنمأگه اؤرأن کوپ ماتریال بریأر. مختومقلی‌نینگ شیغیرلاری، اساسا، واطانچیلیق، قهرمان‌چیلیق، اؤوت-نصیحات، سوتسیال-دنگسیزلیک، ایکی-لیریکی، دوستلیق بارادا گومانیستیک ایده‌یان‌لاری اؤنگه سوریأر.
دورموشی قوشغی‌لاری:
بییک عقل‌دار مختومقلی‌نینگ دؤره‌دیجیلیگینده دورموشی قوشغولار اساسی اورونلارینگ بارینی ایه‌له‌یأر، اول چیلیم چکمک، ناس آتماق، اوغورلیق، ناحاق قان دوکمک یالی پیس حاصیت‌لره قارشی گؤرش آلیپ باریپ‌دیر. اؤزونینگ قوشغی‌لاریندا (کیلی-کال بولار، دؤیشینه دگمز، چیلیم‌کش، ناس‌آتان) اولاری رحم‌سیز یازغاریپ‌دیر. شول گؤرشده چپر دیلی یاراغ حؤکمونده اولانیپ‌دیر. مختومقلی یامان حاصیت‌لری یازغارماق بیلن اربتلیک‌لری دینی دوشونجه‌لرینگ اوستی گؤرِشمک تماسینی ادبیات‌دا گینگ موچبرده ایشلأن وه پروپاغیندیرلأن شاهیردیر.
اؤووت-نصیحت حاصیت‌لی قوشغی‌لاری:
شاهیرینگ دؤره‌دیجیلیگینده آداملاردا اونگات حاصیت‌لری تربیه‌لِمکده اولی اورنی اؤووت-نصیحت حاصیت‌لی شیغیرلار توتیار. بو تمادان مختومقلی «جانینا دگمز»، «دوراسینگ گلر»، «یؤر بیلأنی»، «ایل یاغشی»، «زور بولار»، «بولار سن»، «آیریلما»، یالی اون‌لارچا شیغیر یازیپ‌دیر. شاهیر بو قوشغی‌لاریندا دؤوردشلرینه آصیل‌لی تربیه برمک، اولارینگ مرت، آر-نامیس‌لی بولماقلارینی نصیحت ادیپ، بی‌نامیس، نامارت‌لاری یانگسا آلیپ‌دیر. شاهیر اونگات حاصیت‌لری اون‌دأنه، یاراماز حاصیت‌لری یازغاراندا، واغیز-نصیحت اتمک تأریندن پیدالانیار. مختومقلی اونگات-قیلیق حاصیت‌لر آدامینگ بزه‌گی دیییپ دوشونیپ‌دیر.
سوسیال-دنگسیزلیک تماسی:
مختومقلی‌نینگ دوره‌دیجیلیگینده سوسیال – دنگسیزلیک مسله‌سی دؤیپ‌لی ایشله‌نن تمالارینگ بیری‌دیر. اونونگ بو تمادا یازان اثرلرینه «سالار قشون آنگلاماز»، «قاچا باشلادی»، «اؤتوپ بارادیر»، «یات بولار»، «ایل گؤزلأر»، «کأره دؤندی»، « قولدا باری بولماسا»، «آجاپ اییام گلمه‌دی» یالی شیغیرلار دگیشلی‌دیر.
واطانچیلیق، قهریمان‌چیلیق لیریکاسی:
واطان‌چی شاهیر مختومقلی‌نینگ قهریمان‌چیلیق، ایل-یورت، آغزی‌بیرلیک، بیرلشمک حاقینداقی شیغیرلار اونونگ دؤره‌دیجیلیگینه اینگ گؤرنوکلی اورونلارینگ بیرینی ایه‌لسیأر. بو تمادا مختومقلی «تورکمنینگ»، «یلی گؤرگنینگ»، «دپه نه‌دیر، دوز نه‌دیر»، «اؤنگی –آردی بیلینمز»، «دؤکر بولدیق یاشیمیز»، «گیدیجی بولما»، «گؤزلأر من»، «باشی گرک‌دیر»، «مرت بولماز»، یالی بیرنأچه قوشغی‌لار دؤره‌دیپ‌دیر. مختومقلی حاقیقی واطان‌چی حوکمونده تورکمن یوردینا، اونونگ گؤزل طبیغاتینا، بایلیغینا، باتیر ییگیت‌لرینه قوانیپ‌دیر.
مختومقلی داغینیق یاشان تورکمن طایپالارینگ بیرلشدیرمک بیلن یوردینگ اؤزباشداق‌لیغینی، حالقینگ آسودا یاشاماغینی قازانماق بولار دیه‌ن نیّت‌جه گلیپ‌دیر. بو ایده‌یا شاهیرینگ «تورکمنینگ»، «دؤکر بولدیق یاشیمیز»، «تورکمن بیناسی»، یالی شیغیرلاریندا اؤز بیانینی تاپیپ‌دیر.
مختومقلی‌نینگ واطانچیلیق، قاهریمان‌چیلیق تمادا یازان اثرلری تاریخی تایدان آنیق‌لیغی، تحقیق مانیسی، چپر اوبرازلارا بایلیغی بیلن-ده تاپاوات لایار.
سؤیگی لیریکاسی:
مختومقلی شاهیر دوستلیق، سؤیگی تماسیندان هم بیرتوپار قوشغی یازیپ‌دیر. بو تمادان اونونگ «گؤزل سن»، «گؤلزاردان آیریلدیم»، «اویات ایله‌ییر»، «بو دردی»، «بویلارینگا»، «دوراسینگ گلر»، یالی انچه‌مه قوشغی‌لاری بار.
مختومقلی ایشکی-لیریکی (عشقی) تمادا یازان قوشغی‌لاریندا اؤز سؤیگولیسی منگلی بیلن باغلانیشیقلی پروگره‌سسیو پیکیرلری اؤنگه سوریأر. شاهیر آیال-قیزلاری ساتماق، داقیلماق وه کؤپ آیاللی‌لیق یالی زیانلی دسسورلارا (دستور) قارشی دوروپدیر. شو باباتدا شاهیر گومانیستیک پیکیرلری اؤنگه سوروپ‌دیر.
مختومقلی‌نینگ پوئزیاسینینگ دیلی وه چپرچیلیگی:
مختومقلی ادبی دیلی حالق مدنیّتینگ اؤسمه‌گینینگ، حوکمأنی شرتلرینینگ بیری حساپ‌لاپدیر. اول بو ایشی اهلی حالق ایشی دیییپ دوشونیپ‌دیر. مختومقلی ادبیاتینینگ حالق دوشنوکلی بولماغی اوغروندا گؤره‌شیپ، چپرچیلیک سریشده‌سینی اؤز اثرلرینده اؤرأن یرلیکلی اولانیپ‌دیر.
اونونگ شیغیرلاریندا حالقا دوشنوکسیز پیکیرلره، آراپ-پارس سوزلرینه سِیره‌ک دوشولیار. بو بولسا اونونگ قوشغی‌لارینینگ هوس بیلن اوقاماغینا سبأپ بولیار. مختومقلی حالقینگ دیلینه دایانماق بیلن، اوندان دیله‌وارلیغی وه سادالیغی اؤره‌نیپ‌دیر. شاهیر دیلی اؤسوش وه گؤرش قورالی حوکمومنده اولانیپ‌دیر. مختومقلی متافورالاری، کاپی‌یالاری، اولالتما یالی چپرچیلیک سریشده‌لرینگ گینگدن اولانیلماغی، شاهیرینگ قوشغی‌لارینینگ چپرچیلیگی وه اوبرازلیغینی آرتدیریپ‌دیر.
مختومقلی، قاریپ‌لارینگ گؤزیاشی
داغلاری یاندیرار، اره‌در داشی.
شاهیرینگ دؤرتله‌مه فورماسینداقی قوشغی‌لارینینگ کؤپی‌سی اون بیر هم سکیز بوغونلی سطرلردن عبارات. مختومقلی‌نینگ دورتله‌مه فورماسیندا یازان اثرلرینده کاپیا (قافیه)، ردیف قوشغینینگ بیرینجی بندینده دورلی هیلی اولانیلیپ‌دیر.
بالا سسین دینگلأر، آسیپ قولاغینگ، (آ)
دؤکه-دؤکه گؤزیاشینگ بولاغین، (آ)
بیر جرن آلدیرسا الدن اوولاغین (آ)
مألی-مألی گؤزله‌میه‌ن بولارمی (ب).
شاهیرینگ بأشله‌مه وه آلتیلما فورماداقی شیغیرلاری، اساسا، 14-15 بوغونلی بولوپ، قافیا وه ردیف تایدان هم منگزش‌دیر.
مختومقلی‌نینگ میللی تورکمن ادبیاتینی اؤسدورمک‌دأکی رولی:
بییک شاهیر مختومقلی‌نینگ اثرلری دورموشینگ دورلی-دورلی تاراپلارینی اؤز ایچینه آلیار. مختومقلی‌نینگ دؤره‌دیجیلیگینی اؤرأن اونگات بیلیأن، گون‌دوغاری اؤوره‌نیجی ا. ا. برتلس اونی «جمشیدینگ جامی»، بیلن دنگیشدیریأر. جمشیدینگ جامی یالی، مختومقلی‌نینگ دؤره‌دیجیلیگیندن هم اسلأن زادینگی، بیلمک ایشله‌یأن مسلأنی تاپماق بولیار. مختومقلی تورکمن کلاسیکی ادبیاتینی دونیأ اوقوجیلارنا تانادان گنیال شاهیردیر.
مختومقلی تورکمن شاهیرلارینگ کوپی‌سینینگ حالیپاسی‌دیر. مختومقلی اؤز دؤوردشلرینه وه اؤزوندن سونگقی یتیشن شاهیرلارینگ دؤره‌دیجیلیگینه اولی تأثیر ادیپ‌دیر. بو تأثیر، ایلایتا-دا ذلیلی‌نینگ، سرکرده شاهیر سیدی‌نینگ، کمینه‌أنینگ، ملانفس‌ینگ مأتاجی‌نینگ دؤره‌دیجیلیگینده گؤرونیأر. مختومقلی شاهیر قارا قالپاقلارینگ بییک شاهیری بردی‌مراد بردی (1900 – 1827) هم حالیپاسی حاساپلاپ‌دیر. اول بو بارادا «ایزلاردیم‌من» دیه‌ن شیغیریندا شیله یازیار:
مختومقلی‌نی من اوقاپ،
سؤزلرینی من توقاپ.
کمی بارمی برینگ جوغاپ؟
شول شاهیری ایزلاردیم من.
مختومقلی وه حالق دؤره‌دیجیلیگی:
مختومقلی‌نینگ اثرلری تورکمن‌لرینگ اؤرأن بای حالق دؤره‌دیجیلیگی هم-ده گون‌دوغارینگ یازوولی ادبیاتی بیلن آیریلماز باغلانیشیقلی‌دیر. شاهیرینگ دؤره‌دیجیلیگینینگ فولکلور بیلن باغلانیشیقلی بولماغی اونونگ اثرلرینینگ حاص-دا قیمماتینی آرتدیریار. واغت گچدیگیچه، شاهیرینگ آفوریزم‌لری حالق ایچینده فولکلورلاشیپ گیدیپ‌دیر:
اشیدِن دنگ بولماز، گؤرن گؤز بیله…
آغزآلالیق آغیر ایله یاراشماز
هر یامان سؤز – یؤرک بولار.
قاوونینگ قوویسین شاغال ایر دیرلر
چاغیرلان یره بار، اوتور-دا تورما،
چاغیریلمادیق یره بارما، گؤرونمه…
حات –دا ایلات شولار یالی سطرلری آیداندا، اونی کیمینگ دوره‌دیجیلیگینه گؤزی یتمه‌سه-ده، «مختومقلی آیدیپدیر» دییأر. بییک سؤز اوسسادی مختومقلی‌نینگ پوئزیاسی xix عصرینگ اورتالاریندا اورتا آزیا، روسیه، اروپا حالق‌لارینینگ آراسینداقی مطبوعات‌دا گؤرنیپ باشلایار. اونونگ اثرلری کؤپ آلیملاینگ، صیاحات‌چی‌لارینگ اونسینی چکیپ‌دیر. شاهیرینگ ترجمه‌حالی باراداقی مقالا بیلن بیرنأچه قوشغی‌سینی گؤرنوکلی اسلاویان عالیمی وه صیاحات‌چی‌سی «حودزکو 1842 – ییلدا» چاپ اتدیریأر. عالم‌لار «آ. وامبری»، «و. و. بارتولد»، «ای. ای. برتلس»، «ل . ن. ساموئیلویچ»، «ل. کلیمویچ» وه باشغالار شاهیرینگ دؤره‌دیجیلیگینه اولی باها بریپ اؤورنیأرلر. تورکمن ادبیاتچی‌لاریندان «ب. آ. قارریه‌و»، «ق. او. چاریه‌و»، «ب. کربابایه‌و»، «م. کؤسایه‌و»، «ز. ب. محمدوا» داغی‌لار مختومقلی‌نینگ اثرلرینی توپلاماق‌دا وه چاپ اتمک‌ده بیرنأچه ایشلری گچیردیلر.
1926، 1940، 1942 – نجی ییل‌لاردا شاهیرینگ اثرلر ییغیندیسی چاپدان چیقدی. 1947-نجی ییلدا هودوژنیک آ. حاجیه‌و مختومقلی‌نینگ صوراتینی دؤره‌تدی. شاهیرینگ آدی تورکمن دؤلت یونیورسیته‌تینه وه اینگ اولی کؤچأ حورماتلانیپ داقیلدی. آشغابات‌دا (عشق آباد) یرله‌شن شاهیرینگ یادیگأرلیگینینگ یانیندا هر ییل پوئزیا بایرامچیلیغی گچیریلیأر.
کتاب سالغی‌لاری:
مختومقلی. 1959-نجی ییلدا بای‌محمد قارریه و تاراپیندان چاپ ادیلدی.
چشمه‌لر:
1. تورکمن ادبیاتی. 7-نجی کلاس.
2. ویکیپدیا: ارکین انسیکلوپدیاسی.
منبع:
مارقوش ترکمن صحرا
شرکت بازرگاني و گردشگري
www.margush.ir
Tel: 
0172 – 222 12 28
TelFax: 0172 – 229 14 49
Mobile: 0939 229 14 49
استفاده از مطالب سايت با قيد منبع مانعي ندارد.