فرهنگ، تشکیلات اجتماعی، دینی قدیمی تورکمن‌ها
- مشخصات
- مجموعه: مقالات
- منتشر شده در پنج شنبه, 11 دی 1393 10:12
- تعداد بازدید: 2934
بررسی فرهنگ، تشکیلات اجتماعی، دینی، قدیمی در بین تورکمن‌ها
در این فرهنگ فلز و اسب اساسی ترین عناصر هستند: و این در حالی است که مغول‌ها در قرن سیزده میلادی(حمله چنگیز خان) هم نوک پیکان‌های خود را از استخوان حیوانات درست می‌کردند.
قدیمی‌ترین آثار و بقایای اسب‌های اهلی و تربیت شده را در منطقه‌ی غرب آلتایی یعنی در محل‌های اسکان تورکمن‌های قدیم یافته‌اند. که قدمت آن‌ها به 1700 تا 2500 قبل از میلاد می‌رسد(فرهنگ آفاناسی‌یف)
در 250 کیلو‌متری شمال این منطقه آثار فرهنگ آندرونوو یافت شده است که مرحله‌ی پیشرفته‌تر فرهنگ آفاناسی‌یف می‌باشد قدمت آن به 1700-1200 قبل از میلاد می‌رسد.
به نظر محقق بزرگ کی سه لوفون (kiselev) انسان‌های آندرونوو. سوارکاران جنگنده بوده به خوبی حاکم مناطق خود و هم‌جوار گردیده و مرحله نوینی را در تاریخ جنگ‌ها ایجاد کرده‌اند.
و- شمیدت (w.schmidt) و او- منگین و، و-کوپر (w.kopper) وف- فلور (f.flor) باستان‌شناس معروف اتریشی عقیده دارند که اسب‌ها اولین بار توسط اجداد ترکان اهلی شده و برای سواری و جنگ مورد استفاده قرار گرفته‌اند.
فرزندان ترکان از همان کودکی سوارکاری و تیراندازی را آموزش می‌دیدند و در سن بلوغ در سوارکاری و تیراندازی استاد بودند.
از آنجا که معادن فلز در کوه‌های آلتایی و سرچشمه‌های رودخانه یئنی سئیی به فراوانی یافت می‌گردد اقوام مختلف تورکمن- ترک بهره‌برداری و ساخت اسلحه و وسایل دیگر از فلزات را از قدیم‌الایام به انجام رسانده‌اند.
تشکیلات اجتماعی
براساس کتیبه‌های اورخون بنیان‌های اجتماعی و تشکیلات از خانواده (اوغوش) شروع تا ایل(ملت یا دولت) گسترده می‌شود. چند اوغوش یا خانوار یک اوروغ چند اوروغ یک بوی(کلمه ی بویداش از این کلمه مشتق شده است) یا قبیله را تشکیل داده و به بویی که به یک تشکیلات سیاسی وابستگی داشته اوق اطلاق می‌گردید، به مجموعه چند بوی نام بودون می‌دادند. بودون می‌توانست از نظر سیاسی مستقل و یا وابسته به یک ایل باشد.
یعنی ایل یا ملت مجموعه‌ای از بوی‌ها و بودون‌ها بوده که از نظر سیاسی استقلال داشته است.
در تفاوت با عرب‌ها تورکمن- ترک‌ها به صورت قبیله‌ای زندگی نکرده بلکه به صورت ملت زندگی کرده‌اند. خانوارها بر اساس خویشاوندی پی‌ریزی شده و تحت سرپرستی پدر (آتا ارکی) اداره می‌گردید. بر خلاف مغول‌ها که در آن‌ها مادر سالاری اساس بوده است.
فرزندان بعد از ازدواج از خانه پدری جدا و آلاچیق جداگانه‌ای بر پا می‌نمودند. خانه پدری به فرزند کوچک خانواده تعلق می‌یافت.
تک همسری در بین تورکمن- ترک‌ها عمومی بوده است مگر در مواقع فوت اقربا و بی‌سرپرست ماندن همسران آن‌ها. گرچه بین تورکمن- ترک‌ها زنان نیز آموزش‌های نظامی می‌دیدند ولی در عفت و نجابت زبانزد خاص و عام بودند اساس دولت‌ها برخانوار و قدرت نظامی استوار بوده است.
سرپرست هر بوی به یک بیگ سپرده می‌شدو وظیفه‌ی او ایجاد همبستگی بین افراد تحت سرپرستی- اجرای حق و عدالت و دفاع ازبوی در مقابل دشمن بوده است. هربوی با داشتن وابستگی سیاسی از نظر اقتصادی- نظامی خود دارای گله‌های حیوانات اهلی و اموال و ابزار و قدرت جنگی جداگانه بوده است.
اوق(تیر) نشان تابعیت سیاسی و کمان(یای) نشانه‌ی حاکمیت بوده است.
بیگ‌ها بر اساس درست‌کاری- جسارت. توانایی مالی انتخاب می‌گشتند. انتخاب کنندگان نمایندگان خانوارها و طایفه‌ها بوده‌اند.
هر بوی دارای دامغای مخصوص به خود بوده که علامت آن در مواقع کوچ بر پوست حیوانات و بدنه‌ی اشیا جهت عدم اختلاط با حیوانات و اشیای دیگران حک می‌گردید. همان‌گونه که ذکر شد به مجموعه‌ی بوی‌ها بودون گفته و به رئیس بودون‌ها بر اساس جمعیت و وسعت اراضی تحت سرپرستی نام‌هایی مثل یابغو- شاد- ایلته بر- اطلاق می‌گردید.
در میان تورکمن- ترک‌ها در قدیم معادل کلمه‌ی خلق کلمه‌ی گون وجود داشته که در روزگار فعلی هم اصطلاح (ایل- گون) باقیمانده از زمان‌های بسیار قدیم می‌باشد.
در زمان‌های گذشته به دولت، ایل اطلاق و مسئولیت‌های تشریعی و اجرایی بیگ‌ها و رئوسای بودون‌ها به خان ایل یا خاقان انتقال می‌یافت.
حاکمیت خاقان داده‌ی خداوندی شمرده میشد فلذا ارثی بود ولی در صورت عدم توانایی خاقان در اداره‌ی دولت و ملت از طرف خلق خلع می‌گردید.
در دولت مجلسی که به نام توی معروف بود وجود داشت که در آن مجلس قوانین اداره مملکت و فرهنگ، مورد بحث و بررسی و تصویب قرار می‌گرفت.
حفظ استقلال در زندگی دولت و ملت تورکمن و ترک بسیار اساسی بوده است. بیلگه خاقان در سنگ نبشته‌ها جایگاه استقلال دولت و ملت را این گونه توضیح می‌دهد.
«ای ملت ترک، اگر در بالا آسمان‌ها فرو نریزد یا زمین دهان باز نکرده و انسان‌ها را فرو نبرد چه کسی می‌تواند قوانین دولت و ملت(توره) را از میان بردارد.»
حب وطن در بین تورکمن- ترک‌ها از جایگاهی خاص برخوردار بوده است. به وطن (یورت)- به مرزها (یاتا) گفته میشد وظیفه خاقان حفظ و حراست آن‌ها بوده حفظ وطن در زمان امپراطوری عثمانی می‌تواند الگویی قلمداد شود مالکیت مراتع و آب‌ها ملک مشترک محسوب میشد. و بابت آن‌ها به دولت مالیات سالانه پرداخت می‌گردید.
از قدیم جهت برخورداری از حقوق ممتاز سه شرط وجود داشت.
1- برخورداری از چراگاه‌های وسیع
2- درجه‌ی نظامی بالاتر
3- روحانی بودن
در فرهنگ تورکمن- ترک‌ها همه در آموزش نظامی اشتراک داشته و در مواقع جنگ و یا موارد نیاز همگی جهت انجام امور نظامی از آمادگی برخوردار بودند، در جامعه طبقه‌ی روحانی وجود نداشت.
در کتاب قورقوت آتا از شرایط برای بیگ بودن داشتن توانایی نظامی- سیر کردن گرسنگان و لباس پوشاندن به مستمندان به شمار آمده است.
تورکمن- ترک‌های قدیم به قانون توره می‌گفتند. و رعایت یورت برای همه حتی برای خاقان الزامی بوده است. از پایه‌های اساسی قانون(توره) ایجاد عدالت(گونی لیک)- نیک و پرفایده بودن(اوزلوق) مساوات(توزلوک)- انسانی بودن(کیشی‌لیک)- و جهانی بودن محسوب می‌گردیدند.
در کتاب قوتادغو بیلیگ نوشته شده به شعر در حدود نهصد سال قبل خواسته‌های خلق از خاقان به شرح ذیل عنوان گردیده:
1- استقرار اقتصادی
2- قانون عادلانه
3- آسایش
سپس پادشاهان را مورد خطاب قرار داده می‌گوید ای حکمدار تو در زندگی شخصی این موارد را مجری ساز زیرا فقط در این صورت می‌توانی آن‌ها را برای ایل و ملت به صورت واقعی به انجام رسانی، کمک کن تا قوانین مناسب به تصویب رسد اول، خود آن‌ها راتابع باش، بعد از خلق انتظار تبعیت داشته باش.
تشکیلات دولت از قدیم به دو بخش شرقی و غربی تقسیم می‌گردید و تشکیلات شرق ارجحیت داشت.
درب آلاچیق خاقان و جهت تخت او رو به شرق در نظر گرفته میشد.
اوغوز خان در جشن مجلس (توی) بعد از اعلام خاقانی خود می‌گوید:
نقش آفتاب پرچم ما و گوی اطاقان است. من خاقان چهارگوشه‌ی جهان هستم.
اعضای مجلس(توی) تویگون نامیده میشد. ریاست مجلس با خاقان و درصورت عدم حضور او با آیقوچی و یا اوگه به معنی وزیر اعظم بوده است.
در حکومت گوگ ترک‌ها شش وزیر وجود داشت آن‌ها در آن زمان بویروق نامیده شده از طرف خلق انتخاب می‌گردیدند.
نشانه‌های حاکمیت عبارت بودند از چادر یا اطاق خاقان- 2- اورگین(تخت) 3- توغ= پرچم 4- طبل 5-قوتوز(یورک توکو) 6- کمان
دربین ترکمن- ترک‌های قدیم زنان صاحب قدرت بودند. حتی بعضا رئیس دولت یا نایب رئیس می‌شدند. به روابط خارجی اهمیت داده میشد و در مرکز امور خارجه کاتبان (طغراچی) و مترجمان حاضر می‌شدند.
از زمان قدیم چینی‌ها و بیزانسی‌ها توسط سفارت خانه‌های خود و یا تاجران تابع آنان در ایجاد اختلاف در حکومت و دولت دست داشته‌اند.
اردو (سو)
بین تورکمن- ترک‌ها هر کس همیشه آماده برای جنگ بود فلذا ارتشی بودن شغل افراد ویژهای نبود به ارتش کلمه‌ی(سو) گفته میشد. اوردا به قرارگاه خاقان یا پایتخت اطلاق می‌گردید.
بعدها از کلمه اوردا جهت قشون هم استفاده گردید اصل کلمه‌ی قشون کلمه‌ای مغولی است.
عمده اردوی تورکمن- ترک‌ها ازآتلی (سواره نظام) تشکیل می‌گردید. و تعداد پیادگان در آن بسیار کم بوده است
در تقسیمات اردو واحد بزرگ صدهزار نفری بوده و (تومن) نامیده میشد. و هر تومن به واحد‌های هزار، صد و ده نفره تقسیم می‌گردید. به فرمانده آن‌ها مینگ‌باشی- یوزباشی و اون باشی اطلاق می‌گردید.
در مواقع جنگ با گوشت و غذاهای خشک شده احتیاجات لشکریان تامین می‌گردید.
تورکمن- ترک‌ها جنگ از راه دور و با استفاده از تیر و کمان را ترجیح می‌دادند و کمان‌هایی با قدرت پرتاب هفتصد متر داشتند در جنگ‌های نزدیک و یا نفر به نفر از سلاح‌هایی همچون نیزه- سپر- شمشیر سرکج استفاده میشد.
سواره نظام با رنگ‌های اسب‌های افراد قشون صف‌بندی می‌گردیدند. برای آورده شدن اجساد مردگان قشون به اردوی خودی اهمیت به سزایی قائل بودند و اموالی از مرده را به آورنده جسد هدیه می‌دادند.
به علت جنگ با اسب قدرت مانور و سرعت قشون تورکمن- ترک‌ها بسیار بالا بوده و اغلب در عملیات برعلیه قشون کلاسیک و یا بار سنگین در مدت کمی پیروز می‌شدند.
در جنگ‌های طولانی شده از تاکتیک توران یعنی رجعت مصنوعی و گستردن دام و حمله‌ی غافلگیرانه‌ی بعدی استفاده میشد. به این سبک جنگ شیوه‌ی گرگ‌ها (قورد اویونی) نیز اطلاق می گردید. این سبک جنگی را آلب ارسلان تورکمن سلجوقی در جنگ ملازگرد (1071) برای فتح ترکیه‌ی فعلی علیه رومیان مورد استفاده قرار داد و پیروز گردید.
در جنگ تورکمن- ترک‌ها دو بعد استراتژیک وجود داشت.
1- عملیات شناسایی (کشف سفر لری) 2- عملیات فرسایش (آشیندیرما) تورکمن‌ها این استراتژی را در جنگ دندانقان برعلیه سلطان مسعود غزنوی به کار برده و پیروز شدند.
اسب‌سواران تورکمن- ترک شلوار (یل) و چکمه پوشیده و کلاهی بر سر می‌گذاشتند.
اولین بار سزار تاکتیک سواره نظام تورکمن- ترک‌ها را در قشون نظامی خود به تقلید به اجرا در آورد. در سال 622-624 میلادی امپراطور روم هرا کلیتوس با اجرای این اصلاحات تاکتیکی نظامی برلشکر ساسانیان پیروز گردید. رومیان به تقلید از سواره نظامان تورکمن- ترک‌ها پوشیدن کت و شلوار را به صورت عادت در آوردند.
عدلیه و قانون (توره)
در بین تورکمن- ترک‌های قدیمی اجرای عدلیه و قانون (توره) برای همه‌ی افراد وابسته به یک ایل (ملت) حتی برای خاقان ضروری بوده است. جزای قاتلین- دزدان دستگیر شده در حین ارتکاب جرم- متجاوز به ناموس مردم- اعدام بوده است.
برای جرم‌های سبک بستگی به سنگینی جرم جزای حبس داده میشد. انتقام شخصی ممنوع بوده است دادگاه نظامی خاص به ریاست خاقان برای جرم‌های سنگین (یارغو) رسیدگی می‌کرد. برای محکمه‌های معمولی قاضیان (یارغان) سرپرستی داشتند.
دیـــن
دین تورکمن- ترک‌های قدیمی«گوگ تانگری دینی» (دین خدای آسمانی) بوده است. در سال‌های اخیر عدم توتم پرست بودن و عدم شامانیست بودن آنان به اثبات رسیده است، زیرا: توتم پرستی فقط به مقدس شمردن یک پرنده و یا به عنوان جد شناخته شدن یک حیوان گفته نمی‌شود بلکه توتم پرستی دارای یک نظام عقیدتی ویژه با تبعات اجتماعی و حقوقی مخصوص به خود می‌باشد. که در ذیل به آن‌ها اشاره می‌گردد.
الف- در توتم پرستی مادرسالاری حاکم و مالکیت بین قبیله مشترک است.
در بین تورکمن- ترک‌های قدیمی پدرسالاری(آتا ارکی) حاکم و مالکیت خصوصی دارای احترام است.
ب: در توتم پرستی افرادی که یک توتم را پرستش می‌کنند اقربا شناخته می‌شوند
در صورتی که در بین تورکمن- ترک‌ها خویشاوندی خونی دارای اهمیت بوده است
ج- در توتم پرستی حیوانی که جد قبیله یا ملت شناخته می‌شود پرستش می‌گردد.
در صورتی که به طور مثال گرگ خاکستری در بین تورکمن- ترک‌ها هیچ‌گاه پرستش نشده است. و فقط از آن به عنوان یکپارچه‌گی ایل (ملت) استفاده می‌شده است.
در توتم پرستی اختلاف در توتم عامل اختلاف در بین یک ملت بوده است.
د- درتوتم پرستی نام افراد قبیله در کنار توتم مربوط به خود آورده می‌شود در صورتی که در بین تورکمن- ترک‌ها هر فردی نام مخصوص به خود دارد.
هـ- در توتم پرستی به ابدی بودن روح باور ندارند. درصورتی که تورکمن- ترک‌های قدیمی به ابدی بودن روح اعتقاد داشته بدین سبب برای آسایش روح پدران خود نذری و قربانی می‌دادند.
و- اصولا کلمه‌ی اونقون کلمه‌ی مغولی است.
غیر شامانیست بودن تورکمن- ترک‌ها نیز توسط دانشمندان در سال‌های اخیر به ثبوت رسیده است به دلایل زیر:
1- اصولا کلمه شامان کلمه‌ای هندو اروپایی است و روحانی در زمان قدیمی تورکمن- ترک‌ها قام یا کام نامیده می‌شود م. الیاد(m.eliade) به طور خلاصه ابعاد ذیل را برای شامانیست‌ها بر شمرده است.
2- شامان دارای تکنیک و طریقه‌ی مخصوص به خود است او در حال وجد جدایی روح خود را از بدنش حس کرده این روح را به آسمان‌ها یا به زیرزمین فرستاده و با خدایان آسمان‌ها و زیرزمین تماس بر قرار ساخته دردهای انسان‌ها را به خدایان عرضه نموده وشفای آن‌ها را از ایزدان خواستار شده و مجددا روح را به حالت عادی بر‌می‌گرداند.
3- در دین شامان‌ها اعتقاد به عالم نور بالا- عالم زمینی و عالم تاریک زیرزمینی وجود دارد.
4- در دین شامان مردگان خوب به شکل پرنده به عالم نور رفته و مردگان بد در زیرزمین به صورت عقرب- افعی و نظایر آن تبدیل می‌گردند.
بر اساس نظر پروفسور ابراهیم قفس اوغلو دین تورکمن- ترک‌های قدیمی را می‌توان در قدیم بدین صورت عنوان نمود که اعتقاد به گوگ تانگری (خداوند آسمانی)- احترام به قوای کائنات و ارواح پدران، گوگ تانگری خالق کائنات شمرده می شده است. و در نسخه‌های قراردادهای قدیمی تورکمن- ترکان به این خدا قسم یاد کرده‌اند.
گوگ تانگری باقی و انسان‌ها فانی تلقی می‌گردند. از صفات خداوند:
بایات (قدیم)- آچو (آتا)- ایدی (صاحب)- اوقان (قادر)- چالاپ (مولا) شمرده می‌شدند.
تاریخ بعد از اسلام تورکمن‌های قدیمی به لحاظ مشابهت‌های بسیار زیاد اعتقادی و روند فرهنگی اسلام و....، فرهنگ اسلامی را همساز و تکامل‌دهنده فرهنگ خود و آنرا هماهنگ با شخصیت فردی- اجتماعی خود تلقی نموده فلذا بصورت گروهی و تعیین‌کننده مستقیما این دین بزرگ را انتخاب نموده به سلک اسلام در آمدند. (پروفسور- دکتر اولمز)
صنعت
در بین تورکمن- ترک‌ها صنعت حرب اهمیت فراوان داشته است و آنان در حین رزمنده بودند استاد کاران قابل در ساخت انواع وسایل فلزی بودند و همچنین به علت اینکه از قدیم‌الایام در آسیای میانه معادن طلا یافت شده بود ساخت زیورآلات نیز پیشرفت زیادی دربین آنان داشت.
از انواع سلاح‌های ساخت آنان شمشیر- سپر- نیزه- مزراق و تیر بوده است. در برخی موارد دسته‌ی شمشیرها را از فراورده‌های طلا و طلا کوب می‌ساختند، روی آن‌ها نقش حیوانات حک شده و با سنگ‌های قیمتی تزئین می‌گردید.
همچنین کمربند، حلقه‌های کمری- تیردان- زره- کلاهخود و انواع مجسمه‌ها ساخته میشد علاوه بر اقلام فوق‌الذکر- دیگ‌های مختلف- زین اسب- انواع ظروف جهت جوشاندن آب و غیره تولید می‌گردید.
در بین این اقوام صنعت خراطی چوب و تخته و منبت کاری بحد فراوان دیده میشد.
شهر و شهرنشینی
تورکمن- ترک‌ها به شهر، بالیق اطلاع می‌کردند- کلمه‌ی پالچیق فعلی هم با آن هم ریشه می‌باشد. خاقان‌های تورکمن- ترک دو محل ییلاق و قشلاق داشتند و خانه‌هایی را در هر دو محل از وسایل مختلف می‌ساختند. درقرن دهم میلادی برخی از شهرهایی که در مسیر رودخانه سیحون ساخته شدند عبارتند از:
قاراجوق یا فاراب- سوت کند- آلتین تپه- یئنی کند- سایرام- جند و غیره
تجارت
تورکمن- ترک‌ها به همسایه‌گان خود اسب، احشام اهلی، انواع گوشت‌های خشک شده- پوست- کرک و مواد غذایی مورد مصرف حیوانات را به فروش رسانده و در مقابل از آنان حبوبات- برنج- انواع پارچه و دیگر مایحتاج خود را می‌خریدند.
در سنگ‌نبشته‌های پادشاهان قدیمی این اقوام به رفاهیات مردم و استحکام دولت تاکید زیادی می‌گردد.
راه ابریشم جهت مبادله کالاها از چین تا روم مسیری قدیمی بوده است .
چینی‌ها و تورکمن، ترک‌ها نزدیک به هزار سال در کنترل داشتن این راه قدیمی در مبارزه و کشمکش بوده‌اند تا این که در سال 751 میلادی در جنگ معروف تالاس مسلمانان به کمک قارلوق‌ها و هم‌پیمانان آنان چینی‌ها را مغلوب کرده و مسیر این راه را در مناطق خود تحت کنترل در آوردند. پس از این واقعه شهرهای این اقوام رشد و توسعه‌ی فراوانی یافت.
راه دیگری هم از مسیر خزر- بلغار- اورال و جنوب سیبری و کوه‌های آلتایی سایان به چین کشیده شده بود که به راه کرک معروف بوده است.
در بین تورکمن- ترک‌های قدیمی به مقیاس طول «چیغ» یا «چیق» به مقیاس وزن «اولگو» می‌گفتند.
زراعت و مالیه
بین تورکمن- ترک‌های قدیمی دهقانان مجربی نیز بوده‌اند و اصولا به تجارت بهای ویژهای قائل می‌شدند. در کوه‌های آلتایی- سایان محل‌های کشت و کار سه‌هزار ساله‌ی حبوبات شناسایی گردیده‌اند. خزانه دولت از مالیات مردم و از مبالغ پرداختی دولت‌های تابعه‌ی دیگر تامین می‌گردید.
مامورین مالیه دولت به نام آمغاویا ایمغا نامیده شده و به خزانه دولت آغیلیق گفته میشد.
پول‌های متداول در زمان گوگ تورک‌ها، انواع «کامدو» یارماق (پول فلزی) بوده‌اند که بر روی آن‌ها تمغا (دامغا) (علامت مخصوص مشخصه) حک شده است.
ادبیات
انتقال مفاهیم- تربیتی- پرورشی- اخلاقی و غیره با استفاده از فلکلور، ادبیات شفاهی و ادبیات نوشتاری صورت گرفته حافظه‌ی ملی نسل به نسل تداوم یافته است. ادبیات قدیمی اقوام تورکمن- ترک با ادبیات داستانی آغاز می‌گردد.
داستان‌ها دین، فضیلت‌ها، قهرمانی‌های ملی هر قوم را اکثراً به صورت حکایت‌های منظوم نقل می‌نمایند. این داستان‌ها و ماجراهای آن‌ها از تاریخ هر قوم آبیاری می‌گردد و محصول خلق محسوب می‌شوند. اکثرا داستان‌ها از طرف شاعران خلق- و سازندگان بکمک‌ساز بیان می‌شوند. ماجراها از نگاه خلق- دیده و توسط روح خلق لمس و با تخیل خلق نقل می‌گردند.
داستان‌ها دین- باورها- جغرافیای محل سکونت- احساسات و داشته‌های فکری یک قوم را به تصویر می‌کشند.
فلذا در بیداری ملی اقوام، شناساندن ملت‌ها به یک‌دیگر در جهت زندگی مسالمت‌آمیز آنان قدم بر‌می‌دارند.
البته هر ملتی داستان و ادبیات داستانی قدیمی ندارد. برای خلق چنین داستان‌هایی، داشتن تاریخ قدیمی، وجود حوادث طبیعی فراموش نشدنی- جنگ‌های بزرگ- کوچ‌ها و مهاجرت‌ها- غلبه و استیلاها- اسکان در مناطق مختلف و غیره، لازم می‌باشد. خلق حیات خود و حافظه ملی را توسط این داستان‌ها به نسل‌های مختلف انتقال می‌دهد.
از جمله این داستان‌ها و افسانه‌ها که رواج بیشتری دربین ترکمن‌ها دارند داستان‌های قورقوت‌آتا- اوغوز خان و گوراوغلی می‌باشند.
عناصر بدیعی داستان‌های قدیمی
1- نور
2- درخت
3- زنان- در تاریخ گذشته در بین تورکمن‌ها زنان در مقاطع مختلفی به عنوان رئیس قبیله وظایف خود را به خوبی به انجام رسانده‌اند، زن به عنوان ستون خانواده و یار باوفای مردان و مادر فرزندان همیشه از جایگاه والایی برخوردار بوده است به طور مثال در داستان‌های اوغوزخان- قورقوت آتا (بورلاخاتون همسر غازان‌خان)- آغه یونس در داستان گوراوغلی- ایل بیلگه خاتون همسر ایلتریش خاقان در سنگ نبشته‌های قرن هشتم میلادی این طرز تلقی را به خوبی می‌توان مشاهده کرد.
4- گرگ خاکستری به طور مثال در داستان‌های قورقوت آتا در مقطعی به غازان خان راه می‌نمایاند.
5- آب
6- ریش‌سفیدان (آق ساققاللار): مورد مشورت خاقان‌ها و مردم بوده‌اند این گروه مجرّب تجارب خود را به نسل بعد انتقال می‌دادند.
7- موسیقی: به گونه‌ای که به طور مثال قورقوت آتا و گوراوغلی در حوادث مختلف زندگی فکر و احساسات را در قالب موسیقایی به وسیله شعر و به کمک یک وسیله موسیقی به تصویر کشیده و به گوش ملت خود می‌رساندند.
8- قوپوز و در آثار اخیرتر تا مدیرا
9- اسب- در داستان‌های قهرمانی، محبوب و دوست با وفای قهرمانان محسوب می‌گردند.
مثل قیرآط در داستان‌های گوراوغلی
ادبیات نوشتاری
قدیمی‌ترین متن‌های الفبایی متعلق به تورکمن- ترک‌ها که تاکنون مکشوف گردیده سنگ‌نبشته‌های روی مزار مربوط به قرن 5 میلادی می باشند.
نمونه‌ی این سنگ‌نبشته‌ها در اطراف رودخانه‌های تالاس و صوچی و بارلیق کشف گردیده‌اند.
در یکی از این سنگ‌نبشته‌ها چنین آمده است:
1- ار ارد می آتیم تا پدیم اردمی
2- اوزییگن آلپ توران آلتی اوغوز بودوندا اوچ یگیرمی (یاشیمکا) آدیر یلدیم
3- بگ اریکیمه سیزیمه آدیر یلدیم
ترجمه متن
1- به شایستگی جوان با فضیلت نام گرفتم.
2- از قوم سلحشور آلتی اوغوز در 13 سالگی ترک دنیای فانی کردم.
3- با داشتن خصلت‌های بزرگی و اقتدار از شما جدا گردیدم.
الفبا‌ی گوگ ترک‌ها دارای 38 حرف بوده که چهارتای آن‌ها صدادار و بقیه بی‌صدا هستند.
8 فونم آن صدادار و هر حرف صدادار به دو نوع (اینچه) و قالینگ (نازک و کلفت) تقسیم می گردد. نمونه‌ای از ترجمه‌ی این نوع متن از سنگ‌نبشته‌ی کول تکین متعلق به قرن هشتم نقل می‌گردد.
در این سنگ‌نبشته از جنگ های بزرگی که در سال‌های 721-701 شهریار تورکمن- ترک کول تکین انجام داده و این سنگ‌ها برای بزرگداشت خاطره‌اش برپا گشته یاد می‌شود اولین آن‌ها نبردی بود که در مرز‌های چین در حوالی توئن هوانگ با دستجات نیروهای مسلح سلسله‌ی تانگ در گرفت و درباره‌ی آن چنین گفته می‌شود:
ما با آنان نبرد کردیم در ابتدا کول تکین سوار بر اسب خاکستری خود«تادیکینگ چُور» شد و به دشمن حمله برد اسب درجا کشته شد دومین بار روی اسب خاکستری «ایشبارا یا ماتا» نشست و دست به حمله زد آن اسب هم در جا کشته شد. سومین بار سوار بر «کدیملینگ» اسب کرنگ گشت و باز هم حمله کرد و جوشن بر تن، برافراشت و بیش از یک‌صد تن از سپاهان دشمن را با تیر خود به خاک هلاکت افکند. ای ترکان نجیب حمله‌ی این مرد جنگی در خاطره‌ی بسیاری از شما هنوز برجاست و ما سپاه چین را در همین جا معدوم کردیم.
به اعتقاد رنه گرو سه محقق فرانسوی «از همان آغاز کار به خوبی مشاهده می‌شود که روح تورکمن- ترک‌ها از چه فلزی ساخته و آبدیده شده است تورکمن- ترکان، نژاد آهنین دنیای قدیم بودند.»
تصاویری از حروف الفبایی و همچنین سنگ‌نبشته‌های گوگ ترک‌ها ضمیمه کتاب گردیده است.
تحقیق و گردآوری: عبدالقاسم قدیمی
منبع: مارقوش ترکمن صحرا
www.margush.ir