جستجو

موسیقی آیینی و جلوه‌های عرفانی در فرهنگ قوم ترکمن

بهروز وجدانی

عضو هیأت‌علمی پژوهشکده مردم‌شناسی

 

موسیقی ترکمن

دکتر محمد تقی مسعودیه

 کتاب موسیقی ترکمن آخرین تحقیق زنده‌یاد دکتر محمد تقی‌ مسعودیه،استاد دانشگاه و پدر اتنوموزیکولوژی کشورمان نیز می‌باشد. دکتر مسعودیه پیرو مکتب اتنوموزیکولوژی آلمان بود. در این‌ مکتب دقت نظر در آوانویسی بیش از سایر مکتب‌های اتنوموزیکولوژی‌ مطرح است.در مکتب آلمانی مردم‌شناسی موسیقی،توجه به اجزا اهمیتی‌ اساسی دارد و هردسته از اصوات با علامت‌ها و نشانه‌های آوانگاری و فونتیک موسیقایی نگاشته می‌شوند که خوانندگان کتاب موسیقی ترکمن‌ صحرا به خوبی ویژگی‌های مکتب مزبور را در کار استاد مسعودیه ملاحظه می‌کنند.در میان آثار فارسی دکتر مسعودیه کتاب«مبانی‌ اتنوموزیکولوژی یا موسیقی‌شناسی تطبیقی»(1365 سروش)تأثیر فراوانی بر گسترش و اهمیت دانش مزبور در ایران نهاد.این کتاب نه تنها نمونه‌هایی از موسیقی مقامی ترکیه،عربی،هند و ایرانی را به خوانندگان‌ معرفی نمود،بلکه اصولا دانش مزبور را در ایران پایه نهاد.شاید تأثیر علمی و معنوی او بود که آثار برجسته‌ای را در مجلات موسیقی ایران‌ باعث گردید.

در کتاب دکتر مسعودیه از یک سوی ویژگی‌های خاص موسیقی‌ ترکمن را می‌توان به وضوح مشاهده نمود و از سوی دیگر همگونی‌های موسیقایی میان این قوم و قوم ایرانی جلوه‌ای افزون‌تر می‌یابد،برای مثال‌ روایت‌های ترکمنی داستان«کوراوغلو»ما را با صورت‌هایی هم‌خانواده از ادبیات و موسیقی این افسانه‌ی ایرانی مواجه می‌کند.یکی از ویژگی‌های‌ درخور تأمل موسیقی ترکمن جلوه‌های آیینی و صورت‌های عرفانی آن‌ است که در این مقاله به آن خواهیم پرداخت.پیشتر به معرفی کتاب‌ مزبور می‌پردازیم.

فصل اول کتاب به معرفی دستگاه‌های موسیقی ترکمنی،آوانویسی‌ و تجزیه تحلیلی آنها اختصاص یافته است.مقام‌های موسیقی ترکمنی به‌ چهار دستگاه تشنید،قرق لر،مخمّس و نوایی تقسیم می‌شوند.

فصل دوم که در واقع بیشترین صفحات کتاب(حدود چهل صفحه) را به خود اختصاص داده به گروه‌بندی مقام‌های موسیقی ترکمن‌ می‌پردازد و این مقام‌ها را در سه گروه برمی‌شمرد:

-خلق مقام در اثر رویدادهای واقعی در جامعه‌ی ترکمنی

این رویدادها معمولا در عنوان مقام‌ها معرفی می‌شوند، مثل حاجی‌ غولاق، گوک تپه‌ مقامی، بیکه حالان، استادیم،قیرمزی، شادیللی، اوچرادیم

-مقام‌های توصیفی

برگرفته از حرکت پرندگان و حیوانات،وصف طبیعت و....


-مقام‌های اقتباس‌شده از داستان‌ها یا روایت‌های حماسی و عشقی‌ می‌کند.مقام‌های زیادی نیز در موسیقی ترکمنی رواج دارند که از داستان‌ها و روایات عشقی برگرفته شده‌اند از جمله،صایاد و حمرا،شاه‌ صنم و غریب،زهره و طاهر، حوری‌لقا و حمرا. تقریبا بیشتر مقام‌هایی که‌ از داستان‌ها یا روایات اقتباس شده‌اند،آوازی و مقام‌های توصیفی،سازی‌ می‌باشند.بنابراین مقام‌های موسیقی ترکمنی در مجموعه به دو گروه‌ آوازی و سازی تقسیم می‌شوند.

فصل سوم با عنوان«مقام‌های آوازی»همانند فصل دوم بیشترین‌ صفحات کتاب را به خود اختصاص داده و حاوی مباحث دقیق تحلیلی و متنوعی است که تاکنون بدان پرداخته نشده است.مقام‌های آوازی‌ موسیقی ترکمنی در درجه اول اشعار مختومقلی فراغی شاعر و عارف‌ معروف ترکمن را در بر می‌گیرد.آثار مختومقلی تأثیر شگرفی بر تاریخ‌ ادبیات ترکمنی می‌گذارد.محتوای اشعار او را می‌توان در مجموعه در انواع‌ عشقی،حماسی،آداب و رسوم،عرفان و اخلاق،انتقادی و دیدگاه‌های‌ دنیوی رده‌بندی کرد.

تغییرات ملودیک،در درجه اول بر تلخیص مدل عینیت یافته است و از سوی دیگر بر ترکیب یا تلفیق جمله‌ها،فیگورها و اجزای ملودیک با یکدیگر مبتنی است.تغییرات ملودیک گاه تا حد فقدان هویت نمونه‌ ذهنی عینیت‌یافته،تداوم دارند.

مقام‌های موسیقی ترکمنی غالبا با فیگور با جزء ملودیک و از تکرار دو صدای سیم‌های دست باز دوتار در ارزش‌های متریک،ریتمیک‌ متفاوت شکل می‌گیرد.گاهی تلفیق هجایی کلام و موسیقی در جهت‌ رسیتاسیون متن گرایش دارد.

دکتر مجید تکه یکی از نوازندگان ماهر دوتار ترکمنی و موسیقی‌شناسی معتبر موسیقی ترکمنی است که شادروان مسعودیه در این‌ پژوهش از نقطه‌نظرات و پژوهش‌های او استفاده کرده است. در صفحه 108 با مطلبی با عنوان«سبک‌های موسیقی ترکمنی»این بخش به پایان‌ می‌رسد.

به باور دکتر مجید تکه، پنج سبک مختلف در موسیقی ترکمنی‌ نسبت به هم تمایز دارند.گسترده‌ترین آنها سبک آخال است.هنرمندان‌ معروفی مثل ساخی جبار،تاج مراد و سایرین،معرف این سبک هستند. سایر سبک‌ها عبارتند از:

دامانت‌[دامانا]،یوموت گوگلان،خیوه،سالژ،خیوه بخشی از سبک‌ یوموت گوگلان و دامانا نیز به معنی دامنه است.سبک‌های مختلف‌ موسیقی ترکمنی در تعلق آن‌ها به منطقه‌ی خاص،یا به اقوام مختلف‌ ترکمنی،تمایز می‌یابند.مقام‌هایی که در این کتاب،آوانویسی و تجزیه و تحلیل شده‌اند،می‌توانند،متناوبا به یکی از سبک‌های فوق تعلق داشته‌ باشند.

فصل چهارم کتاب با عنوان«پرخوان‌خوانی(پری‌خوانی)[پرخوانی‌] که به توصیف این مراسم آیینی و موسیقی ویژه آن می‌پردازد(در مقایسه‌ با بخش‌های قبلی برای علاقه‌مندان موسیقی آیینی ایران شناخته‌شده‌تر است و در این خصوص تاکنون مردم‌شناسان و موسیقی‌نویسان مطالبی‌ نوشته‌اند ولی به سبب عدم اطلاع از اتنوموزیکولوژی،پژوهش‌های آنها صرفا توصیفی است.البته شادروان محمد تقی مسعودیه از تمام این‌ پژوهش‌ها استفاده کرده و با تجزیه‌وتحلیل این موسیقی آیینی در مقام

یک اتنوموزیکولوژیست صاحب‌نام و نظر،پژوهش‌های انجام‌شده را کامل کرده است.

این مراسم،به منظور بهبود بیماران روحی-روانی و به عنوان نوعی‌ روان‌کاوی سنتی قوم ترکمن در تداوم آیین شمنی از دوران قبل از اسلام‌ در میان مردم ترکمن رواج پیدا کرده است.مراسم پرخوان‌خوانی یا پری‌خوانی به وسیله پرخوان رهبی می‌شود.پرخوان مدعی است که از نیروی ماوراء الطبیعه برخوردار است و با الهام از این نیرو قادر است بیماران‌ روحی-روانی را شفا بخشد.بدین‌ترتیب،پرخوان را می‌توان با شامان‌ (شمن)و بخشی مقایسه کرد.بخشی در گذشته دارای سه نقش یا وظیفه‌ بوده است:پزشک،روحانی و موسیقی‌دان.در نتیجه پرخوان‌خوانی،نوعی‌ موسیقی‌درمانی محسوب می‌شود.این مراسم با آیین‌هایی چون رسم زار در جنوب ایران قابل مقایسه است.

در این مراسم معمولا دوتار نواخته می‌شود و از ساز تویدوک(نی‌ هفت‌بند)نیز برای معالجه برخی از بیماری‌ها از جمله سرخک استفاده‌ می‌شود.بدین‌منظور نوازنده تویدوک و خواننده بر بالین بیمار حضور می‌یابند و از آغاز شب به نوازندگی و خوانندگی می‌پردازند.نوازندگان‌ تویدوک و خوانندگان آنها نزد قوم ترکمن از احترام ویژه‌ای برخوردار بودند.

در واقع مراسم پرخوانی و ذکر خنجر نیز همانند سایر سنت‌های‌ شفاهی تا وقتی که در زندگی مردم حضور داشته باشند و نقش و کارکرد اجتماعی خودشان را حفظ کنند پابرجا مانده و جزو عناصر فرهنگی زنده و پویای جامعه به شمار می‌آیند و شرایط اجتماعی تغییرات بنیادی در آنها ایجاد نمی‌کند.این‌گونه سنت‌ها به صورت شفاهی و سینه‌به‌سینه از نسلی به نسل دیگر انتقال پیدا می‌کند و در مقایسه با سنت‌های مکتوب‌ زودتر از بین رفته و بیشتر تغییرات را در طی زمان پیدا می‌کنند.البته‌ بعضی از سنت‌های شفاهی از خود مقاومت بیشتری نشان می‌دهند و با تغییراتی جزیی یا حتی بدون تغییر از نسلی به نسل دیگر و از استاد به‌ شاگرد منتقل می‌شود.به طور مثال باورها و اعتقادات مذهبی هرقوم‌ ممکن است موجب آن شوند که سنت‌هایی در طول زمان بدون هیچ‌گونه‌ تغییری پی‌درپی نقل یا برگزار شوند.در هرصورت صحه گذاشتن عموم‌ مردم یک جامعه بر یک سنت شفاهی ضامن بقای آن خواهد بود.به‌ بیانی دیگر اگر اعضای جامعه بر سنت‌های شفاهی مهر تأیید نگذارند و برخی از آنان فعالانه و گروهی دیگر با فعالیت کمتر در برگزاری مراسم، آیین‌ها،جشن‌ها و غیره شرکت نجویند این سنت‌ها رفته‌رفته کارکرد اجتماعی خود را از دست می‌دهند.

در جهان کنونی که فرهنگ‌های سنتی به شدت در حال تغییر،تحول‌ و فروپاشی است.مستندسازی سنت‌های شفاهی ضمن اینکه به حفظ و اشاعه‌ی آنها کمک می‌کند سبب ارتقای سطح بینش و آگاهی مردم‌ درباره‌ی زندگی نیاکان و جامعه‌شان می‌شود.

در واقع تعیین هویت ملی از طریق فرهنگ‌ یکی از شیوه‌هایی است که ملت‌ها به منظور اثبات‌ موجودیت خود در خانواده جهانی به کار می‌برند.و به همین دلیل تمامی علاقه‌مندان به میراث‌ فرهنگی سعی در مستند کردن سنت‌های شفاهی‌ دارند.

فصل پنجم به آوازهای دختران و نوعروسان‌ ترکمن اختصاص یافته است.این آوازها که به‌ تنهایی یا گروهی خوانده می‌شود به«لاله»شهرت‌ دارند.برخی غربتی را اشاره به دخترانی دانسته‌اند که با مردی غیر ترکمن و بیگانه ازدواج کرده و دور از محل سکونت خانواده خود به سر می‌برند.این‌ آوازها به انواع داماغ لاله‌سی،دداغ لاله‌سی و آگین‌ لاله‌سی تقسیم می‌شوند:

فصل ششم شامل آوازهایی است که هنگام‌ دوشیدن حیوانات اهلی شیرده مثل گاو و شتر توسط دوشنده خوانده می‌شود.این آوازها در زبان ترکمنی‌ «هوولی»نامیده می‌شوند و به صورت ترجیع‌بند در قالب بیت‌های شعر تکرار می‌شوند.

اعتقاد بر این است که حیوان شیرده با شنیدن‌ این آوازها آرامش پیدا کرده و شیرش افزایش پیدا می‌کند.محتوای اشعار شامل تشکر و سایر کلمه‌های محبت‌آمیز نسبت به حیوان شیرده است.

بلابارتوک موسیقی‌دان معروف اروپای شرقی با انتشار تحقیقات علمی خود در مورد موسیقی مجارستان‌ و سایر نواحی اروپای شرقی اهمیت ضبط و آوانویسی‌ دقیق موسیقی عامیانه را به منظور بررسی تغییرات آن‌ در طی زمان ثبت نمود.پس از بلابارتوک نیز افراد دیگری این کار ارزشمند را دنبال کرده و علم‌ اتنوموزیکولوژی را به جایگاه رفیع کنونی آن رساندند تا جایی که تمام اتنوموزیکولوژیست‌های معاصر جهان موسیقی را به عنوان بخشی مهمی از فرهنگ‌ جوامع می‌دانند.

متأسفانه در کشورمان به سبب روشن نبودن‌ جایگاه موسیقی و تعدد مراکز، سازمان‌ها و وزارتخانه‌هایی که به نوعی با موسیقی سروکار دارند، این هنر زیبا و فراگیر با انواع و اقسام مسائل و بحران‌ها روبه‌رو شده و نقش سازنده خود را در تحولات اجتماعی از دست داده است. به طور مثال‌ هنوز در این رشته ما یک آرشیو جامع و علمی برای‌ استفاده پژوهشگران و موسیقدانان در اختیار نداریم. در عصر ما آرشیو به منزله‌ی آزمایشگاهی برای‌ رشته‌هایی است که بدون تحقیقات آزمایشگاهی‌ نمی‌توانند امور خود را بگذرانند.صوت‌برداری و طبقه‌بندی آهنگ‌های ضبطشده به صورت یکی از رشته‌های مهم اتنوموزیکولوژی در جهان معاصر درآمده و ما که از این سرمایه به قدر کافی‌ بهره‌مندیم در حفظ آن غفلت ورزیده‌ایم.

 

به نقل از:

نشریه: اطلاع رسانی و کتابداری » کتاب ماه هنر » بهمن و اسفند 1382 - شماره 65 و 66

 

نوشتن دیدگاه


تصویر امنیتی
تصویر امنیتی جدید